Anna Staniak
Projekt „Artyści Życia” tworzyliśmy z myślą o młodzieży i nauczycielach lubelskich szkół oraz podopiecznych i pracownikach organizacji samorządowych i pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Misją projektu jest kształtowanie postaw otwartości i szacunku wobec osób niepełnosprawnych poprzez realizowanie idei integracji w przestrzeni kultury oraz edukację młodzieży w zakresie rozumienia społecznej i terapeutycznej funkcji sztuki. Za tą suchą gramatyczną konstrukcją kryją się warsztaty plastyczne, wystawy, konkursy literackie, plenery i wycieczki integracyjne, wydawnictwa okolicznościowe, wieczory autorskie i wiele innych działań jakie podejmujemy, by poczuć, że w inspirującej nas przestrzeni sztuki i edukacji, nie ma miejsca na bariery. Jest za to miejsce dla oswojenia leków i przekraczania stereotypów, miejsce dla autentycznego, spontanicznego spotkania z „innym”, które od z górą pięciu lat przynosi satysfakcję uczestnikom i organizatorom projektu. W gościnnej przestrzeni zabytkowego Młodzieżowego Domu Kultury nr 2 przy Bernardyńskiej 14 a w Lublinie, w ramach zajęć pracowni plastycznej, wychowankowie MDK 2 spotykają się ze swoimi rówieśnikami i osobami starszymi, dotkniętymi różnymi rodzajami niepełnosprawności. Przez okres roku szkolnego realizujemy wspólny temat, który później przybiera postać zbiorowej wystawy prac i publikacji. Jedną z ciekawszych odsłon projektu był cykl zajęć zatytułowany „Portret drzewa”, realizowany przez młodzież z MDK 2 oraz osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne – podopiecznych Lubelskiego Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Psychicznego oraz Domu Pomocy Społecznej im. Matki Teresy z Kalkuty.
Portret drzewa
Do naszej zabawy z wyobraźnią wybraliśmy drzewo, jeden z najstarszych, najbardziej pojemnych znaczeniowo symboli, od wieków obecny w ikonografii, mitologii i przypowieściach wielu kultur. Drzewo panuje w królestwie roślin jak lew w królestwie zwierząt, łączy ziemię z niebem, bywa siedzibą sił nadprzyrodzonych, symbolem osi świata, życia kosmicznego, odrodzenia. Stary poczciwy “Słownik symboli” Kopalińskiego serwuje nam już w pierwszym akapicie tekstu o drzewie pięćdziesiąt dwa jego symboliczne obrazy, które można mnożyć praktycznie w nieskończoność, bo drzewo jak każdy symbol lubi się przypominać, zmieniać i dopowiadać w kolejnych epokowych, kulturowych i indywidualnych interpretacjach. Celtyccy druidowie, starożytna kasta kapłańska, stworzyli szczegółową charakterystykę psychologiczną, przypisując typowe profile charakterologiczne do różnych gatunków drzew. Współczesna psychologia także sięga do motywu drzewa, na przykład „Arbor Jungi” to symboliczny obraz struktury i funkcji psychicznych człowieka, opracowany w oparciu o „psychologię głębi” Carla Gustawa Junga. Doktor psychiatrii, Zenon W. Dudek, redaktor i pomysłodawca “Albo albo – Inspiracji jungowskich”, zamieścił na łamach jednego z numerów pisma przykład ćwiczenia wyobraźni wykorzystywanego w diagnostyce osobowości, który wykorzystaliśmy podczas plastycznych zajęć integracyjnych: “(…)Skoncentruj się na obrazie drzewa, które najmocniej zapisuje się w Twojej wyobraźni. Zarejestruj ten obraz – to Twoje drzewo. Jeśli potrafisz, spróbuj naszkicować lub namalować ten obraz. (…) Jak czujesz, jakim rodzajem drzewa jesteś? (… )Jak wyglądasz, gdzie rośniesz? (…) Czy światło dnia dociera do wszystkich konarów, czy słabsze gałęzie są w stanie rodzić owoce? Jakie inne drzewa rosną obok Ciebie?”
Autorzy wystawy portretując sfotografowane wcześniej drzewa tworzyli własne symbole. Motyw początkowo potraktowany realistycznie z czasem ulegał niespodziewanym metamorfozom. Stawał się raczej dygresją, materiałem do ćwiczeń subiektywnej wyobraźni, bardziej pejzażem wewnętrznym autora niż odwzorowaniem natury. Linoryty Marty Zyń to impresjonistyczne, balansujące na granicy abstrakcji, studium gry światła na fakturze kory. Subtelna, wrażeniowa kreska w rysunkach tuszem Agnieszki Suszek, prowadzi w stronę malarstwa zen, zbliżając się do lapidarnego, graficznego znaku. Niepokoją pozornie ujarzmione w porządku linearnych ornamentów drzewa Elżbiety Krauze, zaś drzewa w rysunkach Pauliny Maciejewskiej są wręcz „człekokształtne”.
Skazani na otwarcie
Wyobraźnia symboliczna, “myślenie obrazem – jak mawiał Gilbert Durand – odgrywa w naszych zracjonalizowanych czasach doniosłą rolę terapeutyczną, niezbędną dla zdrowia psychicznego społeczeństw”. Jednak to, co przez rok tworzyli uczestnicy projektu “Artyści Życia”, nie sprowadza się jedynie do arteterapii, tak jak sztuka nie ogranicza się do psychologii procesu twórczego. Wszyscy uczestnicy zajęć, tworzyli z potrzeby wyrażenia siebie i tego, czego często nie przeczuwamy, a co potrafi nas otworzyć na zupełnie nowe rewiry świadomości. Z potrzeby cennej, bo – co rzadkie w dzisiejszych przesiąkniętych komercją czasach – autentycznej. W tej twórczej pasji nie ma znaczenia warsztatowa biegłość, ważna jest szczerość kreacji, bycie – jak mawiał D. T. Suzuki, którego słowa uczyniliśmy mottem naszego projektu – „artystą życia”. W tym znaczeniu terapia sztuką, jako aktywność skierowana na proces rozwoju świadomości, służy tak chorym jak i zdrowym. „Artysta życia” nie musi sięgać poza siebie, nie potrzebuje żadnych szczególnych technicznych umiejętności. Wszystko co tworzy osobowość – emocje, myślenie, intuicje, także choroba – jest dla niego materiałem i zarazem narzędziem twórczego geniuszu, kształtującego każde działanie, postępowanie, samo życie. Być „artystą życia” to pozwolić sobie na bycie w pełni sobą, to rozwijać się przełamując własne sztywne konwencje i ograniczenia – także ograniczenia niepełnosprawności.
Nie wybieramy choroby, zazwyczaj jednak możemy wybrać, czy świadomość bycia naznaczonym chorobą odrzucimy i będziemy żyć w zaprzeczeniu, czy też zaakceptujemy ją i włączymy w szersze doświadczenie życia. To wymaga wielkiej odwagi – szczególnie w przypadku choroby psychicznej. Odwagi otworzenia się na wszystko co nas wypełnia, nawet gdy własny umysł wydaje się przerażającą obcością terra incognita. Halina Romanowska–Łakomy pisze o człowieku w sytuacji granicznej, jak sytuacja ciężkiej choroby, że jest „poprzez eksplozję cierpienia skazany na otwarcie”. Ale choroba ostatecznie otwiera go nie tylko na doświadczenie rozpaczy chaosu. Budzi też zdolność do przekraczania siebie – tego z czym do tej pory zwykł się identyfikować, a co zabrała mu choroba razem z poczuciem bezpieczeństwa. I tu przychodzi ocalenie, możliwość nadania nowego sensu światu z takim trudem wciąż od nowa rekonstruowanemu. Odkrycie, że choroba nie zawłaszcza całej osoby, że człowiek swoją chorobę przekracza i, choć ona nie znika, to w pewnym momencie może pojawić się niosący ukojenie duchowy dystans. I kolejne odkrycie – że w tym wszystkim zwyczajnie bardzo przydaje się sztuka, odnalezienie w sobie twórczej wrażliwości – bo ona zawsze jest otwieraniem się na wewnętrzną przestrzeń wolności i radości. Odnalezienie w sobie twórczej pasji daje też pewność, że choćby choroba nie pozwalała na pełne życie zawodowe czy rodzinne, to jest jeszcze coś co człowiek może robić wbrew terrorowi choroby – może tworzyć i w ten sposób uczestniczyć w życiu innych ludzi. A to jest bardzo ważne, bo nic nie niszczy poczucia zadomowienia w świecie i więzi tak bezwzględnie, jak choroba psychiczna.
Przejmujące poczucie inności, wyobcowania i braku zrozumienia jest tą częścią cierpienia osoby chorej, na którą my, zdrowi, mamy wpływ, taki sam jak na tworzenie głupich i niebezpiecznych stereotypów dotyczących chorych psychicznie. Projekt „Artyści Życia” tworzyliśmy z chęci zmiany tych stereotypów i postaw wobec chorych, głównie z myślą o młodym odbiorcy i podnoszeniu poziomu wiedzy z dziedziny zdrowia psychicznego. Stąd współpraca dwóch organizacji: samopomocowej, jaką jest Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego oraz oświatowej – Młodzieżowego Domu Kultury nr 2 w Lublinie. Młodzież, która do tej pory wzięła udział w integracyjnych zajęciach graficznych, wie już, że najczęściej boimy się nie tego, czego nie znamy, ale tego co znamy w formie wykoślawionej, przerysowanej i z tzw. drugiej ręki – wie jak krzywdzące są stereotypy i wszelkie „święte przekonania”. Wielu młodych ludzi ma też obawy dotyczące własnej kondycji psychicznej (to w końcu wiek najczęstszych zachorowań na schizofrenię), lub nie wie, jak zareagować na niepokojące, dziwaczne zachowanie kogoś z otoczenia. Także po to tworzymy nasz program – by pomagać rozumieć, reagować rozsądnie i bez lęku.
Do tej pory w ramach projektu „Artyści Życia” organizowaliśmy stałe graficzne zajęcia integracyjne w MDK nr 2, zajęcia warsztatowe, wystawy plastyczne, plenery, wydawaliśmy katalogi wystaw oraz pisaliśmy o problemach niepełnosprawności w wydawnictwach edukacyjnych MDK 2. Uczestniczymy również w corocznej realizacji idei programu Światowego Towarzystwa Psychiatrycznego „Schizofrenia – Otwórzcie Drzwi” w ramach Dni Solidarności z Osobami Chorującymi Psychicznie poprzez organizacje wystaw, wykładów i wieczorów autorskich. Współpracujemy z kilkoma lubelskimi szkołami, ośrodkami szkolno-wychowawczymi, warsztatami terapii zajęciowej. W bieżącym roku szkolnym partnerem projektu jest pracownia plastyczna Domu Pomocy Społecznej im. Matki Teresy z Kalkuty, prowadzona przez Janusza Padzińskiego . Chcemy rozszerzać naszą działalność o nowe formy i nowych partnerów. Serdecznie zapraszamy do współpracy nauczycieli oraz szkolnych pedagogów i psychologów, jesteśmy otwarci na Państwa pomysły, a także sugestie organizacyjne i merytoryczne, które pomogą nam ulepszyć program projektu.
Anna Staniak, nauczyciel plastyki MDK 2 w Lublinie,
koordynator projektu “Artyści Życia”
Anna Staniak – absolwentka Instytutu Wychowania Artystycznego (obecnie Wydział Artystyczny) UMCS w Lublinie. Uprawia rysunek i grafikę warsztatową , zajmuje się również projektowaniem graficznym i krytyką artystyczną . Ma na koncie kilkanaście wystaw indywidualnych i zbiorowych. Jest członkiem Polskiego Stowarzyszenia Terapii Przez Sztukę, Fundacji Teatrikon oraz Polskiego Stowarzyszenia Nauczycieli Plastyków. Od 1995 prowadzi pracownię plastyczną, zajęcia z animacji kultury oraz warsztaty aktywizują ce wyobraźnię w Młodzieżowym Domu Kultury nr 2 w Lublinie.
Kontakt: anstaniak@wp.pl