Muzykoterapia jest szybko rozwijającą się formą terapii alternatywnej w Stanach Zjednoczonych i w Europie. W ciągu ostatnich czterdziestu lat opracowano wiele badań dotyczących sposobu wykorzystywania muzyki oraz jej wpływu na człowieka. W tym czasie kształtowały się odmienne podejścia do muzykoterapii, które były odpowiedzią na potrzeby konkretnych populacji. Jedno z tych podejść łączy muzykę z wyobraźnią. W latach siedemdziesiątych Helen Bonny stworzyła the Bonny Method of Guided Imagery and Music (BMGIM). Obecnie metoda ta jest powszechnie znana i poddawana dalszym badaniom. Celem niniejszego artykułu jest opisanie charakterystyki BMGIM, przebiegu kształcenia, doświadczeń uczestnika szkolenia oraz przedstawienie możliwych efektów pracy tą metodą.
W latach sześćdziesiątych poprzedniego wieku, w Maryland Psychiatric Research Center (MPRC) prowadzono badania eksperymentalne z użyciem dietyloamidu kwasu lizergowego (LSD) podczas Psychoterapii Psychodelicznej (ukazującej lub otwierającej umysł). LSD jest środkiem halucynogennym, który wykorzystywany był w celu zgłębienia własnego świata wewnętrznego, uwolnienia emocjonalnego napięcia i osiągnięcia szczytowych doświadczeń w pracy z pacjentami uzależnionymi od szkodliwych substancji lub chorymi na nowotwory złośliwe. Podczas badań zauważono, że doświadczenia pacjentów były bardziej intensywne gdy sesji psychoterapii towarzyszyła muzyka odtwarzana w tle. W rezultacie w MPRC zdecydowano zaangażować w badania muzykoterapeutę, który miałby badać wpływ muzyki na sesje z użyciem LSD.
Helen Bonny i BMGIM
Osobą zaproszoną do wzięcia udziału w badaniach MPRC była Helen Bonny. Miała już doświadczenia pracy z muzyką w badaniu stanów świadomości. Bonny zaczęła prowadzić sesje wizualizacji z muzyką bez stosowania środków halucynogennych, przeznaczone dla członków rodziny pacjentów przyjmujących LSD. Z jej doświadczeń wynikało, że słuchacze nie tylko mieli zdolność kreowania wyobrażeń podczas słuchania muzyki, ale także pamiętali je po tym jak muzyka ucichła. Opierając się na tych wynikach, Helen Bonny stworzyła listę programów muzycznych opartych na muzyce klasycznej, dodając do nich: wstępny etap relaksacji, przejścia pomiędzy utworami oraz zamknięcie doświadczenia poprzez rysowanie i analizę przeżyć z „muzycznej podróży”. Odkrycie, że muzyka może pomóc klientowi w eksploracji własnej podświadomości bez użycia środków halucynogennych było przełomowe. Wkrótce profesjonaliści z różnych dziedzin zainteresowali się obserwacją i doświadczaniem wizualizacji kierowanej muzyką. Z czasem rozwój koncepcji oraz nowe badania przyczyniły się do powstania metody, która dziś znana jest pod nazwą Wizualizacji Kierowanej z Muzyką (ang. Bonny Method of Guided Imagery and Music – BMGIM) (Bonny, 2002).
The Bonny Method of Guided Imagery and Music definiowana jest jako „terapia transformatywna, w której muzyka użyta jest w celu wywołania mentalnych wizualizacji w formie sensorycznych, kinestetycznych i intelektualnych obrazów, emocji, uczuć, wspomnień oraz myśli” (Therapeutic Arts Institute, 2007, s.2). Istnieje znaczna różnica pomiędzy BMGIM, a Music Imagery (Wizualizacją Muzyczną – MI). „BMGIM jest indywidualną, niedyrektywną formą terapii, podczas której klient na bieżąco opisuje swoje przeżycia terapeucie, którego rolą jest werbalna stymulacja i wsparcie muzycznego doświadczenia klienta (Therapeutic Arts Institute,2007,s.2). Wizualizacja Muzyczna (MI) jest „dyrektywną i werbalną formą kierowania wyobrażeniami, wspieraną przez starannie dobraną muzykę”. Mimo, że relaksacja jest wykorzystywana na wstępnym etapie wprowadzania osoby w odmienny stan podczas sesji Wizualizacji Kierowanej z Muzyką, GIM nie jest metodą relaksacji.
W Wizualizacji Muzycznej obrazy są kontrolowane lub sugerowane przez terapeutę. W GIM to muzyka wywołuje obrazy, a klient kształtuje je bez żadnych ograniczeń. Rodzaje muzyki używane w MI i BMGIM również różnią się od siebie. Utwory wykorzystywane podczas Wizualizacji Muzycznej charakteryzują się prostą strukturą, w odróżnieniu od muzyki wykorzystywanej w BMGIM, która ma silniejszy wpływ na emocje. Obrazy wywołane podczas BMGIM kształtują się i zmieniają w sposób bardziej wyrazisty.
Korzyści płynące z BMGIM
BMGIM jest techniką i podejściem w muzykoterapii, które jest tematem wielu prac badawczych. Mimo tego, ze względu na tak niezmierzony obszar niniejszego zagadnienia, potrzeba więcej badań. Obecnie BMGIM wykorzystywana jest w pracy z osobami z dolegliwościami fizycznymi, psychicznymi, umysłowymi i emocjonalnymi, ale również może służyć jako wsparcie dla osób zdrowych.
BMGIM używana jest jako główny lub uzupełniający rodzaj terapii. Jako główny rodzaj terapii, muzyka towarzyszy klientowi w „wydłużaniu jego czasu koncentracji, podtrzymywaniu nastroju oraz kumulowaniu i uwalnianiu napięcia” (Isenberg-Grzeda, Smith-Goldberg & Dvorkin, 2004, s. 59). Ponadto technika ta „przywraca człowiekowi jego osobistą i emocjonalną równowagę, aby mógł funkcjonować w sposób najbliższy swojego normalnego poziomu” (Wheeler,1983, s. 8). Jako terapia uzupełniająca BMGIM może być zintegrowana z psychoterapią werbalną. Klient opisuje wówczas swoje doświadczenie wywołane przez BMGIM, rozwiązując tym samym własne dylematy i odkrywając strategie radzenia sobie z nimi w celu poprawy jakości życia (Henderscheit, 2006). Mimo, ze BMGIM jest stosowana jako dopełnienie terapii w przypadku problemów natury psychologicznej i psychiatrycznej, pacjenci ze zdiagnozowaną psychozą, zaburzeniami myślenia nie powinny poddawać się BMGIM. Wynika to z faktu, że pacjenci biorący udział w BMGIM muszą być w stanie odróżnić fantazję od rzeczywistości (Isenberg-Grzeda, Smith-Goldberg & Dvorkin, 2004). BMGIM efektywnie łagodzi wiele symptomów związanych z różnymi zaburzeniami i problemami zdrowotnymi w nieinwazyjny i nieekspansywny sposób.
BMGIM lub GIM – jak nazywano ją niegdyś – może być świetną metodą na rozpoczęcie efektywnego procesu psychoterapii pacjentów z depresją, niechętnych do rozmów (Nolan, 1982). Pośród pacjentów cierpiących na depresję wyróżnia się pięć głównych rodzajów doświadczeń podczas GIM: „1. Spokojna przechadzka w naturalnej scenerii, 2. Kreowanie surrealistycznego, wirtualnego otoczenia, 3. Wspomnienia doświadczeń z przeszłości, 4. Zanurzenie się w motywy melodyczne w muzyce, 5. Doświadczanie rozmaitych przeżyć relaksacyjnych (Chou, Lin, 2006, s. 93). W przypadku zespołu stresu pourazowego (PTSD) w środowisku psychiatrycznym, GIM pomaga kontrolować symptomy takie jak „nadpobudliwość (…) oraz przytłaczające doświadczanie bezsilności i oderwania” (Blake, Bishop, 1994, s. 125).
GIM jest odpowiednim metodą terapii dla pacjentów zdiagnozowanych z nowotworem, których delikatny stan zdrowia ogranicza ich fizyczną aktywność podczas sesji. Symptomy związane z chemioterapią takie jak nudności i wymioty, których doświadczają zarówno młodzi jak i starsi pacjenci mogą być zmniejszone podczas GIM dzięki obniżeniu stresu związanego z przeprowadzanymi procedurami medycznymi (Mansky, Wallerstead, 2006). Burns (2001) stwierdził, że sesje GIM znacznie polepszają nastrój pacjentów z chorobą nowotworową. Pacjenci czują się lepiej pod względem fizycznym, wykazywują się większa umiejętnością dostosowania psychosocjalnego oraz lepszą kondycją psychiczną.
W przypadku pacjentów z chorobami serca, badania przeprowadzone przez Ridera, Floyda i Kirkpatricka (1985) wykazały, że GIM zmniejsza poziom stresu i reguluje dobowy rytm. Pacjenci, którzy poddawani są cewnikowaniu serca cierpią na zwiększony niepokój i stres. GIM w połączeniu z innymi terapiami holistycznymi zmniejsza stres pacjentów, a w rezultacie wpływa na lepsze wyniki procedur postmedycznych (McCaffrey, Taylor, 2005; Norred, 2000). Tusek, Cwynar and Cosgrove (1999) zauważyli, że GIM może zredukować długość przedoperacyjnego i pooperacyjnego pobytu pacjenta w szpitalu, jak również zmniejszyć niepokój i odczuwanie bólu. Autorzy stwierdzają, że „poczucie wartości siebie, komfortu i nadziei” może być pobudzane przez GIM. W ten sam sposób, w przypadku pacjentów poddawanych laparoskopii ginekologicznej, GIM znacznie pomaga w zmniejszeniu bólu pooperacyjnego, nudności i długości pobytu w szpitalu (Laurion, Fetzter, 2003).
Badanie przeprowadzone przez Hammera (1996) ukazało, że terapia metodą GIM pomogła osobom na oddziale uzależnień od substancji chemicznych/alkoholu znacznie ograniczyć odczuwanie lęku, poprawić koncentrację, umiejętność relaksacji i osiągnąć ogólne poczucie satysfakcji. W leczeniu uzależnień chemicznych Skaggs (1997a) twierdzi, że połączenie muzyki i obrazu w GIM pomaga klientowi „porzucić egocentryzm świata osoby uzależnionej i przyjąć szerszą wizję ludzkości nieskrępowanej ograniczającym uzależnieniem od leków” (s. 39). Henderscheit (2006) również zauważa, że GIM pomaga pacjentom uzależnionym od substancji chemicznych zwiększyć poziom odporności, ograniczyć problemy interpersonalne i zwiększyć własną produktywność.
Również pacjenci terminalni, którzy objęci są opieką paliatywną mogą skorzystać z terapii GIM. Daje im ona możliwość znajdowania przyjemności z muzycznego przeżycia, bez względu na ich dolegliwości i ograniczenia. GIM pomaga w zmniejszaniu bólu, osiąganiu większej samoświadomości oraz przygotowaniu do śmierci i życia po śmierci (Mansky, Wallerstedt, 2006; Skaggs, 1997b). GIM wspomaga pacjentów, którzy przeżywają śmierć ukochanej osoby, ułatwiając im proces żałoby (Creagh, 2005; Smith, 1996). W kilku studiach przypadku Marra (2001), terapia GIM wspierała opisane osoby w osiąganiu duchowego rozwoju oraz odkrywaniu na nowo sensu życia i własnej tożsamości.
GIM okazuje się także pomocne w takich dolegliwościach jak reumatoidalne zapalenie stawów, które postrzegane jest przez niektórych specjalistów jako somatyzacja objawów wysokiego poziomu stresu, nieuleczonego bólu wewnętrznego (Hadley, 2003; Jacobi, Einsenberg, 2001). W przypadku dorosłych osób zdrowych GIM ogranicza w organizmie poziom kortyzolu, który jest powiązany z zaburzeniami nastroju i stresem, a w efekcie przyczynia się do poprawy stanu zdrowia (McKinney, Antoni, Kumar, Tims, McCabe, 1997).
Jako terapia łączona, GIM jest sposobem na wspieranie procesu powrotu do zdrowia u osób, które doświadczyły wykorzystania seksualnego (Moffitt, Hall, 2003). Badania osób starszych niepełnosprawnych fizycznie ukazały, że również ta populacja klientów dzięki GIM może odnieść się do przeszłych, aktualnych i przyszłych problemów, które odnoszą się, ale nie ograniczają jedynie do „niepełnosprawności, żałoby, seksualności i procesu starzenia” (Short, 1992, s. 65).
BMGIM przynosi niezliczone korzyści w pracy z różnymi pacjentami i populacjami. W społeczeństwie, w którym nadmiar leków, choroby spowodowane stresem i problemy ze zdrowiem psychicznym są coraz częstsze, warto wziąć pod uwagę formy terapii alternatywnej aby pomóc innym w osiąganiu indywidualnego i optymalnego poziomu zdrowia psychicznego, fizycznego i duchowego. Jednakże, aby proces terapii mógł przebiegać pomyślnie ważna jest zgoda pacjenta i jego chęć do wzięcia w niej udziału.
Czym jest mandala?
Słowo mandala oznacza koło i spełnienie. Mandale stosowane są jako formy ekspresji symbolicznej w religiach takich jak Hinduizm, Buddyzm, a nawet w Chrześcijaństwie. Geometryczne kształty w mandali symbolizują kosmos i mikrokosmos wszechświata. W zależności od tradycji religijnych, mandale tworzone są z różnych materiałów. W Buddyzmie na przykład materiały takie jak ryż są pieczołowicie kolorowane i układane w celu osiągnięcia medytacyjnego, zrelaksowanego stanu umysłu (Wikipedia, b.d.).
Mandale i GIM
Gdy Helen Bonny pracowała nad rozwojem metody GIM w MPRC spotkała Joan Kellogg, arteterapeutkę, która asystowała Bonny podczas badań. Kellogg obserwowała rysunki i odczytywała jak kolory i kształty odzwierciedlały psyche danej osoby. Bonny zaadoptowała technikę mandali do terapii GIM (Bonny, 2002). W GIM mandala to rysunek w ramie koła, który jest sposobem na analizę wizualizacji wywołanych przez muzykę podczas sesji (Therapeutic Arts Institute, 2007). Carl Jung zapoczątkował stosowanie mandali we współczesnej psychologii. Pisał:
„Myślę, że ‘ja’ jest jak monada, jeden organizm, którym jestem ja i którym jest mój świat. Mandala reprezentuje tę monadę, którą jestem ja i którą jest mój świat. Mandala reprezentuje tę monadę i odpowiada mikroskopijnej naturze psyche” (Fincher, 1991, s. 19).
Koło jest punktem wyjściowym etapu analizy podczas sesji. „Podróżujący” czyli osoba poddana indukcji decyduje się na pozostanie w ramach koła lub na rozszerzenie rysunku poza jego granice (Therapeutic Arts Institute, 2007). Mandale rysowane są na ostatnim etapie sesji lub bezpośrednio po niej, umożliwiając „poszerzenie doświadczenia w kierunku rozwiązania, które nie nadeszło podczas słuchania muzyki, dojście do nowego odkrycia lub zilustrowanie i skonkretyzowanie tego co najważniejsze w doświadczeniu” (Therpeutic Arts Institute, 2007, s. 21).
Po zakończeniu rysowania mandali, podróżujący proszony jest o jej interpretację. Terapeuta nie powinien nigdy interpretować rysunku klienta. Każdy podróżujący zachęcany jest do nadania tytułu i wypisania daty na tyle mandali, jak również do zanotowania odczuwanych emocji oraz pytań na temat wizualizacji i rysunku. Z czasem mandale stają się swojego rodzaju pamiętnikiem. Osoba może powrócić do mandali tworzonych na przestrzeni czasu i analizować zmiany widoczne pomiędzy nimi oraz zmiany we własnym życiu, których każda z mandali staje się symbolem.
Każdy profesjonalista, który ma zamiar stosować BMGIM powinien przejść proces certyfikacji oraz być członkiem Association of Music and Imagery (FAMI). Association of Music and Imagery certyfikuje osoby, które ukończyły cykl szkoleń zatwierdzonych przez organizację. W muzykoterapii metoda BMGIM określana jest jako podejście psychodynamiczne. Podczas sesji GIM pacjent lub klient mogą mierzyć się z silnymi treściami emocjonalnymi, przez które terapeuta powinien przeprowadzić w bezpieczny i skuteczny sposób. Dlatego też szkolenia powinny być prowadzone przez doświadczonych instruktorów FAMI, aby zapewnić emocjonalne i psychiczne bezpieczeństwo klientów. Proces certyfikacji jest podzielony na trzy etapy scharakteryzowane poniżej, zaś szkolenia prowadzone są przez różne organizacje i instytuty w Stanach Zjednoczonych oraz w krajach Ameryki Łacińskiej, Azji i Europy.
Etap pierwszy: osobista podróż przez muzykę i wizualizacje
Pierwszy etap szkolenia BMGIM oparty jest na „dydaktycznym i empirycznym wstępie do Bonny Method of Guided Imagery and Music oraz na praktyce klinicznej z użyciem podstawowych technik muzycznych i wizualizacyjnych” (Therapeutic Arts Institute, 2007, s. 12). Szkolenie trwa cztery dni. Na tym etapie omawia się następujące tematy: pojęcia wstępne, elementy GIM, elementy muzyki i wizualizacji, poziomy terapii w podejściach opartych na muzyce i wizualizacji, wskazania i przeciwwskazania do podejść opartych na muzyce i wizualizacji oraz standardy praktyki. Podczas tej części szkolenia jego uczestnicy mogą doświadczyć zarówno Wizualizacji Muzycznej jak i GIM jako podróżujący.
Etap drugi: Szkolenie Zaawansowane, Szkolenie Profesjonalne w Muzyce i Wyobraźni
Aby ukończyć drugi etap szkolenia należy pomyślnie przejść przez etap pierwszy. Główny trener osoby uczestniczącej w szkoleniu musi potwierdzić jego obecność na szkoleniu, jego umiejętności oraz opanowanie zagadnień dotyczących BMGIM. Etap drugi szkolenia jest przeglądem „głównych elementów BMGIM, muzyki, wyobraźni oraz zmienionych stanów świadomości w przygotowaniu do szkolenia BMGIM”. Ponadto uczestnikom szkolenia potrzebna jest „możliwość prowadzenia objętych superwizją indywidualnych lub grupowych sesji muzycznych/wizualizacyjnych z ochotnikami po każdym z seminariów”. Etap ten podzielony jest na dwa seminaria. Jedno z nich – Łączenie się ze Światem Wewnętrznym – trwa 8 dni. W tym czasie zgłębiane są kolejne tematy: analiza muzyczna, pojęcie wizualizacji w terapii, podążanie za wyobrażeniami w terapii, stany świadomości, podstawy teoretyczne, wzajemne stosunki terapeutyczne, etap oceny, formułowanie tematu kluczowego/indukcji, podejścia muzyczne i wizualizacyjne, proces analizy, wskazania i przeciwwskazania” (Therapeutic Arts Institute, 2007, s. 12). Seminarium drugie – Refleksje i Połączenia – trwa sześć dni. Podczas tej części szkolenia przepracowywane są tematy związane z użyciem BMGIM w pracy z grupami. W skład omawianych tematów wchodzą: ”pojęcie muzycznej dynamiki grupy, podejścia opierające się na muzyce i wizualizacji w grupach, formułowanie tematu kluczowego/wprowadzenia w grupie, praca nad wizualizacją w grupie, dynamika grupy, etap oceny, proces analizy doświadczeń muzycznych i wizualizacyjnych w grupie, prowadzenie sesji z użyciem muzyki i wyobraźni w grupie” (Therapeutic Arts Institute, 2007, s. 12).
Etap trzeci: staż BMGIM
Ten etap szkolenia prowadzi do certyfikacji jako terapeuty BMGIM i członka Association for Music and Imagery. Tytuł magistra lub tytuł jemu nadrzędny są preferowane w przypadku ubiegania się o przyjęcie na ten etap szkolenia. Część trzecia składa się z pięciu seminariów. Pierwsze z nich to Kierowanie poprzez muzykę: Muzyka jako przewodnik. W trakcie tego etapu szkolenia jego uczestnicy nabywają umiejętności kierowania w muzyce, analizy i prowadzenia sesji BMGIM, pogłębiają kwestię dynamiki muzyki oraz kształcą się w zakresie wyboru muzyki, analizy muzyki i programów muzycznych BMGIM. Drugie seminarium na tym etapie szkolenia to Duchowość/Transpersonalność w BMGIM. Głównymi poruszanymi tutaj kwestiami są koncepcje i praktyka psychologii transpersonalnej, temat duchowości w BMGIM, wzajemne oddziaływanie kwestii duchowych i psychologicznych w terapii, dynamika muzyki w przestrzeni duchowej/transpersonalnej oraz zaawansowane umiejętności kierowania. Seminarium trzecie – Zaawansowane Zagadnienia Kliniczne w BMGIM – uwzględnia informacje o zaawansowanych technikach kierowania, kierowaniu w wyjątkowych sytuacjach, procesie oceny, prowadzeniu sesji z różnorodnymi populacjami klientów, wyborze muzyki dla konkretnej populacji, przeniesieniu i przeciwprzeniesieniu, wskazaniach i przeciwwskazaniach oraz o etyce BMGIM. Czwarte seminarium nosi nazwę Mit i Archetyp w BMGIM. Ta część skupia się na tematyce związanej z rozwojem świadomości mitu i archetypów w BMGIM, z pracą z mitem i archetypem w terapii, zagadnieniem mitu i archetypu z perspektywy Junga, dynamiką muzyki w odniesieniu do mitycznych i archetypalnych przestrzeni oraz zaawansowanymi technikami kierowania. Ostatnie seminarium – Podsumowanie naszej edukacji w BMGIM – „to zbiorowe doświadczenie edukacyjne, w którym uczestnicy szkolenia pisemnie i słownie przestawiają studia przypadków, muzyczne analizy i projekty końcowe” (Therapeutic Arts Institute, 2007, s. 13). Ważnym jest, aby osoby szkolące się na terapeutów GIM na tym etapie regularnie odbywali superwizję z osobistym mentorem.
Po pomyślnym zakończeniu wszystkich etapów i pracy z nimi związanej, uczestnik szkolenia otrzymuje certyfikat oraz tytuł członka Academy for Music and Imagery (FAMI), a tym samym staje się uprawniony do prowadzenia sesji BMGIM bez kontroli osoby szkolącej.
Poniżej przedstawiam zarówno obiektywny jak i subiektywny opis kolejnych dni pierwszego etapu szkolenia, które trwało od 17 maja 2007 roku do 20 maja 2007.
Dzień pierwszy: 17 maja, 2007
Opis obiektywny
Pierwszego dnia dyskutowaliśmy na temat podstawowych zagadnień dotyczących BMGIM oraz działań związanych z tą metodą. Każdy uczestnik powitany został zachęcającą relaksacją oraz grą na dzwonkach w kształcie jajka trzymanych w okolicy uszu. Uczestnicy szkolenia zapoznali się ze sobą formalnie, a następnie grali na instrumentach, aby się przedstawić. Trenerzy przedstawili historie GIM i Wizualizacji Muzycznej; zdefiniowali oba określenia; opisali istotę oraz proces kształtowania się GIM. Cechy charakterystyczne wizualizacji muzycznej opisane były krok po kroku. Tego dnia uczestnicy mieli okazję doświadczyć Wizualizacji Muzycznej otrzymując pocztówkę z obrazkiem jako punkt wyjściowy do wizualizacji. Każdy uczestnik szkolenia narysował mandalę opartą na własnym doświadczeniu. To ćwiczenie było wykonywane w parach, które zachęcano do wzajemnej dyskusji na temat swoich odczuć i rysunku. Fran Goldberg mówiła o korzyściach i zagrożeniach płynących z użycia Wizualizacji Muzycznej. Przed końcem dnia zorganizowano również koło bębniarskie, po którym nastąpiła dyskusja na temat sposobów odnalezienia siebie oraz technik, za pomocą których terapeuci kierują klientów podczas sesji Wizualizacji Muzycznej.
Opis subiektywny
Kiedy znalazłam się w pokoju gdzie odbywało się szkolenie, od razu poczułam się bardzo ciepło przyjęta. Nie wiedziałam czego mam się spodziewać, ale miałam wrażenie, że inni czują to samo. Rozmawialiśmy na temat znaczenia posiadania zdrowego ego aby uczestniczyć w sesji GIM. Spytałam Louise Dimicelli – jedną z trenerek – skąd mogę wiedzieć czy moje ego jest zdrowe. Jej odpowiedź dodała otuchy: „sam fakt, że tu jesteś dowodzi, że prezentujesz poziom ego, które jest zdrowe”. Zaskoczyła mnie znaczna różnica pomiędzy GIM i Wizualizacją Muzyczną. Nie byłam pewna czy ludzie w Illinois State University (ISU) na przykład, naprawdę rozumieli czym są GIM i Wizualizacja Muzyczna. Podczas sesji MI na kartce narysowałam swoją matkę, która czesze moje włosy grzebieniem, a w drugiej ręce trzyma lusterko, w którym mogę się obejrzeć. Narysowałam mandalę, która reprezentuje silną więź pomiędzy mną, a matką. Wszystko to zostało uwolnione z mojej podświadomości za pomocą kartki, którą wybrałam przypadkowo. Uświadomiłam sobie jak ważne są dla mnie w życiu dziedzictwo i poczucie przynależności.
Rys. 1. Matka i Córka. To pierwsza mandala, którą narysowałam podczas sesji Wizualizacji Muzycznej, w której wizualizacje były wywołane przypadkowo wybraną pocztówką.
Druga mandala, którą narysowałam – Przerwana Tęcza – była obrazem tego, jak muzyka wzmogła moje poczucie bycia w cieniu problemów i trudnych sytuacji życiowych, esencję tego kim jestem. Kiedy rysowałam czułam smutek i ucisk w sercu. Nie chciałam być smutna. To nie byłam ja. Czułam, że wiele uśmiechów skradziono mi w życiu, ale mimo tego mogłam zabłysnąć jeszcze raz. Miałam nadzieję, że ten proces pomoże mi lepiej zrozumieć siebie. Czułam jak ogarniają mnie mądrość i miłość. Miałam wrażenie, że to doświadczenie stanie się dla mnie czymś ważnym. Pytałam się siebie: jakich odczuć doświadczę podczas sesji GIM? W jaki sposób GIM będzie się różnić od MI?
Rys. 2 Przerwana Tęcza. Powyższy rysunek obrazuje wizualizację powstałą w trakcie sesji MI. Tęcza (ja) jest uszkodzona przez problemy i trudne sytuacje.
Dzień drugi: 18 maja 2007
Opis obiektywny
Drugiego dnia szkolenia nauczyliśmy się pieśni i stworzyliśmy koło bębniarskie. Po rewizji materiału omówionego dnia poprzedniego zaczęliśmy dyskusję na temat artykułu Barbary Wheeler o poziomach psychoterapii. Instruktorzy mówili o tym jak muzyka staje się kontenerem dla obrazów klienta, jak muzyka może być ugruntowana lub nieugruntowana oraz wyjaśnili różnicę pomiędzy muzyką użytą podczas GIM i MI. Jako część procesu nauczania analizowaliśmy różne utwory muzyczne. Poproszono nas o opis poszczególnych elementów muzycznych: melodii, harmonii, instrumentacji, zakresu wysokości dźwięków, rytmu, tempa, dynamiki, formy i frazowania. W ramach przygotowania uczestników do doświadczenia GIM z perspektywy zarówno podróżnika i przewodnika, obie role zostały szczegółowo omówione. Uczono nas odpowiedniego słownictwa używanego w trakcie sesji GIM, które następnie ćwiczyliśmy podczas zajęć. Każdy uczestnik proszony był o wybranie partnera do współpracy. Ten sam wybór utworów wykorzystywany był w trakcie podróży obydwu osób uczestniczących w szkoleniu. Po odbytej sesji każdy uczestnik miał okazję zanalizować własne doświadczenie za pomocą mandali. Podczas dyskusji grupowej po sesjach mogliśmy podzielić się swoimi doświadczeniami i mandalami. Obejrzeliśmy również wideo o Helen Bonny nagrane przez Association for Music and Imagery, w którym Bonny mówi o historii i doświadczeniach związanych z jej karierą i muzyką.
Opis subiektywny
Tamtego dnia przyswoiliśmy szeroki zakres informacji. To był pamiętny dzień. Trudno opisać doświadczenie sesji GIM słowami. W pierwszej chwili zamknięcie oczu i zaufanie komuś, z kim miałam spędzić jeden dzień było dla mnie wyzwaniem. Mimo to, wiedziałam, że jestem w dobrych rękach. Byłam bezpieczna. Pozwoliło mi to uświadomić sobie jak ważne jest poczucie bezpieczeństwa będąc w roli klienta. W końcu muzyka rozpoczęła się, a ja zaczęłam wizualizację. To było absolutnie szczytowe doświadczenie. Widziałam obrazy tak wyraziście! Czułam je i wąchałam. Podczas wizualizacji miałam mieszane uczucia. Moje doznania były prawdziwe. Miałam wrażenie jakby wszystko to, co czułam pochodziło z serca. Moja mandala obrazowała emocje, które odczuwałam podczas wizualizacji. Była to walka pomiędzy błękitem nieba, a sprawami, które nie pozwalały słońcu zaświecić. Lody na środku mandali to te, który zobaczyłam i jadłam podczas podróży. Symbolizowały słodycz pogodzenia się z życiem, z samą sobą.
Rys. 3. Ja, Pomiędzy Tu i Tam. Połowa nieba jest błękitna. Połowa szara. To konflikt pomiędzy dobrymi i złymi wspomnieniami. Lody symbolizują słodycz życia.
Kiedy to ja prowadziłam swojego partnera czułam silną odpowiedzialność. Czułam, że muzyka powinna być terapeutą! Wielka chęć przeprowadzenia sesji we właściwy sposób przerażała mnie. Jednak wszystko dobrze się potoczyło. Mój partner podzielił się swoim doświadczeniem. Moje emocje podczas sesji okazały się silniejsze. Kiedy w trakcie spotkania grupowego każdy mówił o swoich odczuciach, pokój wypełniony był powagą. Każdy otworzył swoje serce i nagle poczułam jakbym znała wszystkich tych ludzi od zawsze. Po przerwie, kiedy oglądałam film o Helen Bonny zadziwiały mnie jej doświadczenia muzyczne. Z niektórymi mogłam się utożsamić. Mam nadzieję, że kiedyś i ja będę mogła podzielić się takim dorobkiem. Na koniec dnia zadawałam sobie pytanie: jak analizować swoje doświadczenia, aby jak najwięcej wynieść z sesji GIM?
Dzień trzeci: 19 maja 2007
Opis obiektywny
Trzeciego dnia szkolenia grupa odbyła dyskusję na temat umiejętności kierowania. Po rozmowach z naszymi parterami i zapoznaniu się z ich doświadczeniem, instruktorzy mówili o wizualizacji, stanach świadomości i muzyce. „Podróżnik” może doświadczyć różnych form wizualizacji. Wizualizacje każdego z nas mają inny charakter: od uczuć poprzez fantazję, bajki, archetypy, wspomnienia, aż po zdrowotne, transpersonalne, duchowe i przeistaczające się obrazy. Obrazy mogą być doświadczanie wizualnie, słuchowo, węchowo, smakowo, dotykowo, kinestetycznie, cieleśnie lub intelektualnie. Wytłumaczono nam pojęcie zmienionego stanu świadomości. Przy tej okazji trenerzy mówili o roli muzyki w BMGIM. Swoje wypowiedzi podsumowali stwierdzeniem, że muzyka jest główną siłą napędową. Muzyka stymuluje, pomaga skupić się na wewnętrznym doświadczeniu, daje poczucie stabilności i struktury, pomaga znaleźć swoją wewnętrzną mądrość i wspiera klienta. Po tej dyskusji Fran Goldberg zademonstrowała sesję GIM na jednym z uczestników. Sesja została zakończona dyskusją, po której braliśmy udział w kolejnej sesji GIM z nowym partnerem z grupy.
Opis subiektywny
Na tym etapie szkolenia zgłębiałam zagadnienia dotyczące nie tylko GIM, ale tez innych aspektów życia – ludzi i tego jak działają nasze umysły. Ogromne wrażenie sprawiało na mnie odkrywanie niezliczonych sposobów, w jakich człowiek może doświadczyć wizualizacji i GIM. Fran Goldberg powiedziała nam, ze lista, której się uczyliśmy nie uwzględnia wszystkich możliwych form doświadczania wizualizacji. Ludzie niewidomi na przykład posiadają taką samą zdolność wizualizacji jak każdy z nas. W czasie demonstracyjnej sesji GIM uczestnicząca w niej A. była bardzo podekscytowana, ale też nerwowa ponieważ wiedziała, że każdy będzie ją obserwował. Wszyscy usiedliśmy wokoło niej, otaczając ją leżącą na karimacie. Obserwacja osoby tak doświadczonej w przeprowadzaniu sesji GIM oraz bycie świadkiem wizualizacji, które miały miejsce przy wspierającej choć niedyrektywnej postawie terapeuty było doświadczeniem nie do opisania. Pokój przepełniała energia. Koło, w którym siedzieliśmy było kołem energii. Po demonstracji wybraliśmy nowych partnerów, z którymi braliśmy udział w kolejnej sesji GIM. Kiedy „podróżowałam” doświadczyłam innego uczucia. Czułam więcej radości. Poruszałam się pomiędzy moimi wizualizacjami przez dłuższy okres czasu. Widziałam ludzi. Widziałam tęsknotę mojego serca. Byłam inna, starsza, byłam w innym miejscu. Moja mandala była pogodniejsza niż poprzednie. Mój rysunek wyszedł poza ramy koła. Porównując swoje mandale mogłam zobaczyć siebie w różnych odsłonach. Ta mandala była pełna życia, energii i nadziei. Nie przywodziła na myśl posępności, cieni i złych sytuacji. Nie mogłam przestać na nią patrzeć, czułam się odświeżona. Jednak kiedy kierowałam swoją partnerkę K., nie czułam się tak bezpieczna jak podczas mojej podróży. Podróż K. była pełna strachu i smutku, do których nie potrafiłam się odnieść.
Rys. 4. Dostaję wszystko czego chcę. Na tej mandali kolory są jaśniejsze niż na mandalach wcześniejszych. Rysunek wychodzi poza granice koła. Nie ma konfliktu pomiędzy światłem, a ciemnością.
Wydawała się delikatna, a ja chciałam jej pomóc, tylko jak? Fran Goldberg szeptem podpowiedziała mi co mogłabym jej powiedzieć. Mimo, że, to co powiedziałam przyniosło efekt, czułam, ze K. nie była gotowa na powrót. Nawet po wybudzeniu K. była niespokojna. Porozmawiałam z Fran Goldberg, która zabrała K. na rozmowę do swojego pokoju. Tego samego dnia dowiedziałam się, że K. przeżyła bolesne sytuacje w swoim życiu, które znalazły ujście w jej wizualizacjach. Mimo to, ciągle zastanawiałam się, czy mogłam zrobić dla niej więcej. Dzięki temu doświadczeniu uzmysłowiłam sobie jak ważne jest szkolenie wymagane, aby móc zaoferować sesję GIM drugiej osobie. Nasza psychika może ukrywać w sobie tyle informacji, że umiejętność radzenia sobie z sytuacjami powstałymi w trakcie sesji staje się niezbędna. Zrozumiałam również dlaczego osoby psychotyczne lub osoby z zaburzeniami myślenia nie mogą brać udziału w sesjach GIM. To delikatny proces. Tego dnia zadawałam sobie pytanie: jak długo powinna trwać analiza? Co powinniśmy zrobić, jeśli klient nie jest gotowy na powrót? Jak rozpoznać czy klient jest gotowy na powrót?
Dzień czwarty: 20 maja, 2007
Opis obiektywny
Ostatniego dnia szkolenia trenerzy dokonali podsumowania informacji z poprzednich dni. Mówili o różnych teoriach, które opisują działanie GIM. Stwierdzono, że pojawienie się uczucia, związane jest z impulsem, który takie uczucie początkuje. Zarówno wizualizacja jak i muzyka mogą wywołać emocje. Po tej dyskusji przeszliśmy do analizy utworów muzycznych. Instruktorzy pomagali nam w rozpoznawaniu muzyki, która byłaby stosowna podczas sesji GIM. Ponownie zachęcano nas do zwrócenia uwagi na frazowanie, formę, dynamikę, melodię, harmonię, barwę, zakres wysokości dźwięków, rytm i tempo. Na zakończenie szkolenia, każdy opowiadał o tym jakie zmiany zaobserwował w sobie podczas minionych dni. Wszyscy dzielili się swoimi mandalami, porównywali je, mówili o swoich odczuciach podczas sesji i poza nimi. Instruktorzy pytali nas jak możemy wykorzystać te doświadczenia. Poruszyliśmy też kwestie etyczne dotyczące wykorzystywania Wizualizacji Muzycznej i GIM. Na koniec stworzyliśmy koło bębniarskie, po którym nastąpiła ceremonia ukończenia szkolenia i pożegnanie.
Opis subiektywny
To był ostatni dzień szkolenia. Cieszyłam się, że zdecydowałam się wziąć w nim udział. Jednak mimo tego miałam mieszane uczucia. W ciągu ostatnich dni spotkałam ludzi, którzy byli podobnymi do mnie, różnymi, niezrozumiałymi, zdumiewającymi istotami. Podczas tych kilku dni stworzyliśmy swoistą wspólnotę. Kiedy dzieliliśmy się naszymi postępami w ciągu szkolenia widziałam jak ludzie opuszczają je z nowym podejściem do świata i samych siebie. Widziałam rozwój w sobie i w moich nowych znajomych. Zrozumiałam standardy ustanowione przez Association for Music and Imagery i problemy etyczne, które mogą zaistnieć w przypadku niewłaściwego prowadzenia sesji GIM. Byłam inną osobą. A to był dopiero początek podróży.
Po zakończeniu szkolenia
Zakończenie pierwszego etapu szkolenia sprawiło, ze lepiej zrozumiałam ideę GIM. W efekcie kontynuowałam rysowanie mandali. Ponieważ nie miałam dostępu do muzyki wykorzystywanej w BMGIM, posłużyłam się muzyką, która posiadała cechy charakterystyczne dla muzyki GIM. Wprowadzałam się w stan relaksu, kierowałam swoimi wizualizacjami i analizowałam własne doświadczenia. Ćwiczyłam na sobie, aby móc wyciągnąć korzyści z GIM, mimo, że nie byłam uprawniona do prowadzenia sesji z innymi. Po szkoleniu stworzyłam Latarnię Nadziei.
Rys. 5. Latarnia nadziei. Sceneria reprezentuje balans, którego chciałabym doświadczyć w swoim życiu.
Moje mandale stawały się coraz pogodniejsze. Latarnia Nadziei symbolizowała życie moich marzeń. Światło było mądrością i esencją Boga, który mnie ochrania i oświetla moją drogę. Ta sceneria była pełna balansu i spokoju.To miejsce, w którym spełniały się sny. Serce było miłością, którą obdarzam innych i cały świat. Mała chata symbolizowała mnie. Miejsce, w którym mogłam mieszkać w pokoju.
Po tych doświadczeniach stworzyłam jeszcze dwie mandale. Byłam wtedy w Puerto Rico. W końcu byłam w domu. Zanim wyruszyłam do Puerto Rico, przeżywałam trudne chwile w Illinois, gdzie kontynuowałam swoje studia. Byłam smutna i rozczarowana. Próbowałam GIM aby oczyścić umysł i „nastroić” się. Poświęciłam pierwsze tygodnie w Puerto Rico na ćwiczenia, które miały poprawić moje zdrowie emocjonalne i duchowe. Kiedy podjęłam się drugiego szkolenia GIM po ukończeniu pierwszego etapu, narysowałam mandalę o nazwie Uzdrawiający Przewodnik. W moich wizualizacjach widziałam małego chłopca podchodzącego do łóżka, na którym leżałam. Wyglądał na cztery lata. Jego uśmiech i niewinność zrobiły na mnie wrażenie. Położył ręce na moim czole i na klatce piersiowej, przy sercu. Uzdrawiał mnie swoimi rękami. Położyłam swoje ręce na jego dłoniach. Byłam pełna spokoju. On był aniołem.
Rys. 6. Uzdrawiający Przewodnik. Anioł pomagający w uzdrawiającej przemianie wewnętrznej. Towarzyszyło mi poczucie wewnętrznej transformacji. Uzdrawiający Przewodnik obrazował ukazywał to jak postrzegałam siebie w tamtym czasie. Rysunek był w centrum koła, ale widziany był przez obiektyw teleskopu. Teleskop odnosił się do zmiany wewnętrznej, która w pierwszej chwili nie może zostać zauważona.
Trzecia mandala, którą stworzyłam po pierwszym etapie szkolenia nosiła tytuł Moje Nowe Ja – najpogodniejsza ze wszystkich mandal. Kolory pokrywały całą kartkę. Ja stałam w środku z rozciągniętymi ramionami na znak zwycięstwa. Moje włosy były krótsze – reprezentowały mnie jako dojrzałą osobę. W ręce trzymałam wstążkę, która była symbolem rzeczy które „związywały” mnie w przeszłości. Byłam wolna. Biło ze mnie światło. Czerwona sukienka oznaczała życie, nowe życie.
Rys. 7. Moje Nowe Ja. Mandala która symbolizowała wewnętrzny proces uczuciowego i duchowego rozwoju i dojrzałości.
Ziemia znajdowała się w rogu. Obrazowała jak świat blednie podczas wizualizacji. Znalazłam miejsce w czasie i przestrzeń tylko dla siebie. Przemiana, którą przechodziłam w poprzedniej mandali była bliższa spełnienia. Stanowiła moją podróż w nauce i osiąganiu samorealizacji, stawaniu się osobą, którą chcę się stać, byciu silniejszą, spokojną i dzieleniu się darem miłości.
BMGIM to efekt badań Helen Bonny w MPRC. Odkryła, że osoby, które zostały poddane odpowiednio wyselekcjonowanej muzyce klasycznej, są w stanie wizualizować i osiągać szczytowe doświadczenia podobne do osób, które biorą udział w terapii z użyciem LSD. W czasie gdy Helen Bonny udoskonalała swoją metodę Wizualizacji Kierowanej Muzyką (GIM) powstało Association for Imagery and Music (AMI). AMI stworzono w celu superwizji szkoleń z zakresu GIM oraz zwiększania świadomości na temat korzyści płynących z GIM i możliwych zastosowań tej metody. GIM to nieinwazyjna terapia, która przynosi efekty w leczeniu i współleczeniu licznych schorzeń i problemów związanych na przykład ze stresem (Isenberg-Grzeda, Smith-Goldberg, & Dvorkin, 2004; Wheeler, 1983), rytmem całodobowym (Rider, Floyd, Kirkpatrick, 1985) czy bólami pooperacyjnymi (Tusek, Cwynar, Cosgrove, 1999). Ponadto badania sugerują, że GIM wspomaga kontrolę bólu i emocji u pacjentów z chorobą nowotworową (Burns, 2001; Mansky, Wallerstead, 2006). GIM może być narzędziem, które zwraca się ku emocjonalnym i społecznym problemom osób uzależnionych od substancji chemicznych, takich jak narkotyki czy alkohol (Hammer, 1996; Skaggs, 1997) oraz pomaga w radzeniu sobie z bólem u pacjentów w reumatoidalnym zapaleniem stawów (Hadley, 2003; Jacobi, Einsenberg, 2001). Kwestie zdrowia psychicznego takie jak wykorzystanie seksualne i depresja (Blake, 1994; Nolan, 1982) mogą być leczone za pomocą GIM w połączeniu z psychoterapią. W opiece paliatywnej GIM może pomóc w analizowaniu nierozwiązanych problemów życiowych (Creagh, 2005; Manksy, Wallerstedt, 2006; Skaggs, 1997; Smith, 1996).
Mandale są przydatnym narzędziem analizy po sesji GIM. Stanowią „przestrzeń”, w której podróżujący może zilustrować uczucia i obrazy doświadczone podczas sesji.
Uczestnicy szkolenia GIM biorący udział w pierwszym jego etapie muszą rozważyć chęć dzielenia się swoimi myślami i wewnętrznymi przeżyciami z innymi. Nieskrępowana komunikacja jest podstawą sukcesu osiągniętego przez uczestnika treningu podczas pierwszego etapu szkolenia. Osoba uczestnicząca w szkoleniu będzie miała okazję zrozumieć założenia GIM i na podstawie własnych doświadczeń zdecydować się na GIM jako specjalizację muzykoterapeutyczną.
Blake, R. L., & Bishop, S. R. (1994). The Bonny Method of Music Imagery and Music in the treatment of post- traumatic stress disorder with adults in the psychiatric setting. Music Therapy Perspectives, 12, s. 125-129.
Bonny, H. (2002). Music consciousness: The evolution of guided imagery and music. Gilsum, NH: Barcelona Publishers.
Burns, D. S. (2001). The effect of the Bonny Method of Guided Imagery and Music on the mood and life quality of cancer patients. Journal of Music Therapy, 38 (1), s. 51-65.
Chou, M. H. & Lin, M. F. (2006). Exploring the listening experiences during guided imagery and music therapy of outpatients with depression. Journal of Nursing Research, 14(2), s. 93-102.
Creagh, B. A. (2005). Transformative mourning: The Bonny Method of Guided Imagery and Music for widowed persons. Dissertation Abstracts International, 66 (02), s. 1165B.
Fincher, S. F. (1991). Creating mandalas for insight, healing, and expression. Boston, MA: Shambhala.
Hadley, S. (2003). Psychodynamic music therapy: Case studies. Gilsum, NH: Barcelona Publishers.
Hammer, S. E. (1996). The effects of guided imagery through music on state and trait anxiety. Journal of Music Therapy, 33(1), s. 47-70.
Henderscheit, A. L. (2006). The effects of the Bonny Method of Guided Imagery and Music on interpersonal problems, sense of coherence and salivary immuglobulin of adults in chemical dependency treatment. Dissertation Abstracts International, 66 (09), s. 4704B.
Isenberg-Grzeda, C., Smith-Goldberg, F., & Dvorkin, J. M. (2004). Psychodynamic approach to music therapy. In A. A. Darrow (Ed.) Introduction to approaches in music therapy. Silver Spring: MD: The American Music Therapy Association.
Jacobi, E. M. & Einsenberg, G. M. (2001). The efficacy of guided imagery and music (GIM) in the treatment of rheumatoid arthritis. Journal of the Association for Music and Imagery, 8 (2001-2002), s. 57-74.
Laurion, S. & Fetzer, S. J. (2003). The effect of two nursing interventions on the post operative outcomes of gynecologic laparoscopic patients. Journal of perianesthesia nursing, 18(4), s. 254-261.
McKinney, C. H., Antoni, M.H., Kumar, M., Tims, F.C., & McCabe, P.M. (1997). Effects of guided imagery and music therapy in mood and cortisol on healthy adults. Health Psychology, 16(4), s. 390-400.
Mansky, P. J. & Wallerstead, D. B. (2006). Complementary medicine in palliative care and cancer symptom management. The Cancer Journal, 12(5), s. 425-431.
Marr, J. (2001). The use of the Bonny Method of Guided Imagery and Music in spiritual growth. The Journal of Pastoral Care, 55(4), s. 397-406.
McCaffrey, R. & Taylor, N. (2006). Effective anxiety treatment prior to diagnostic cardiac catheterization. Holistic Nursing Practice, 19(2), s. 70-73.
Moffitt, L. & Hall, A. (2003). New growth with pleasant pain: Recovering from sexual abuse with the use of the Bonny Method of Guided Imagery and Music and poetry. Journal of the Association for Music and Imagery, 9(2003-2004), s. 59-77.
Nolan, P. (1982). The use of guided imagery and music in clinical assesment of depression. Unpublished master’s thesis, Hahnemann University, Philadelphia, Pennsylvania.
Norred, C. L. (2000). Minimizing preoperative anxiety with alternative caring healing therapies. The Association of Perioperative Registered Nurses Journal, 75(2), s. 838-843.
Rider, M. S., Floyd, J. W., & Kirkpatrick, J. (1985). The effect of music, imagery and relaxation on adrenal corticosteroids and the re-entrainment of circardian rhythms. Journal of Music Therapy, 22(1), s. 46-58.
Short, A. (1992). Music and Imagery with physically disabled elderly residents: A GIM adaptation. Music Therapy, 11(1), s. 65-98.
Skaggs, R. (1997a). Finishing strong: Treating chemical additions with music and imagery. Saint Louis, MO: MMB Music.
Skaggs, R. (1997b). The Bonny Method of Guided Imagery and Music in the treatment of terminal illness: A private practice setting. Music Therapy Perspectives, 15, s. 39-44.
Smith, B. J. (1996). Uncovering and healing hidden wounds: Using guided imagery and music to resolve complicated and disenfranchised grief. Journal of the Association for Music and Imagery, 15(1996-1997), s. 1-23.
Therapeutic Arts Institute. (2007). Level I Bonny Method of Guided Imagery and Music training. Unpublished manuscript.
Tusek, D. L., Cwynar, R., & Cosgrove, D. M. (1999). Effect of guided imagery on length of stay, pain, and anxiety in cardiac surgery patients. Journal of Cardiovascular Management, 2, s. 22-28.
Wheeler, B. L. (1983). A psychotherapeutic classification of music therapy practices: A continuum of procedures. Music Therapy Perspectives, 1(2), s. 8-12.
Wikipedia. (n.d.). Mandalas. Retrieved October 09 2007, from www.wikipedia.com/
Dodaj komentarz