Zastosowanie muzykoterapii u dzieci z autyzmem
Ksenija Burić, Ana Katušić
.
Wprowadzenie
Poważne zaburzenia w umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi były przez wiele lat postrzegane jako główna cecha autyzmu (Thaut, 1999). Większość aspektów autyzmu w rzeczywistości może być wynikiem rozstroju organizmu. Te charakterystyczne zachowania są reakcjami przystosowawczymi systemu autystycznego w stosunku do otoczenia, opartymi na dopływie informacji oraz sposobie w jaki mózg przetwarza i interpretuje te informacje (Berger, 2002).
Jak wynika z dostępnej literatury, muzyka była stosowana jako element terapeutyczny na przestrzeni wieków. W historycznych zapisach różnych kultur można napotkać liczne przykłady uzdrawiającej mocy muzyki (Wigram, Pendersen, Bonde 2002). Muzyka oddziaływuje na każdego z nas w inny sposób. Pomimo wysiłku badaczy, żadne powtórzone badanie nie wykazało, że poszczególny styl lub rodzaj muzyki oddziaływuje na pacjentów w ten sam sposób. Nie powstały również żadne badania, które identyfikowałyby szczególny rodzaj muzyki jako korzystny dla wszystkich dzieci autystycznych. Dlatego też muzykoterapeuta stosuje podczas swoich sesji terapeutycznych dużą różnorodność stylów muzycznych i obserwuje reakcje dziecka. Muzykoterapeuta przede wszystkim używa muzyki tworzonej na żywo, tak aby zmiany mogły zostać wprowadzone nawet w ramach jednej piosenki, jeśli tylko zapewni to dziecku autystycznemu optymalną możliwość poczynienia postępu w zakresie zamierzonych celów (King, 2004).
Muzykoterapeutyczne interwencje odgrywają główną rolę w stymulowaniu inteligencji przystosowawczej i instynktownej, która obejmuje sferę emocjonalną/psychologiczną dziecka autystycznego, w tym elementy odkrywania oraz wyrażania samego siebie, jak również świadomości siebie (Berger, 2002).
Celem tej pracy jest zaprezentowanie aktualnego stanu wiedzy na temat stosowania muzykoterapii wśród dzieci z autyzmem.
Czym jest muzykoterapia?
Muzykoterapia jest dyscypliną, która używa języka dźwięków muzycznych, w diadzie lub grupach jako środek w systematycznym procesie interwencji, mającym na celu zapobieganie, rehabilitację lub terapię. Wszystkie patologie leczone za pomocą muzykoterapii są powiązane z komunikacją zarówno na płaszczyźnie kognitywnej jak i uczuciowej (Franco, 1999).
Muzykoterapia została zdefiniowana (przez Bruscia) jako „systematyczny proces interwencji, podczas którego terapeuta pomaga pacjentowi osiągnąć zdrowie, używając muzycznych doświadczeń oraz relacji, które się dzięki nim rozwijają jako dynamicznych czynników powodujących zmianę.” (Robarts, 2009).
Współczesna muzykoterapia opiera się na założeniu, że wszyscy mamy wrodzoną muzykalność i że jest ona tak solidnie zakorzeniona w naszym mózgu, że może przetrwać poważny uraz neurologiczny czy upośledzenie. Dzięki temu muzykoterapia może być postrzegana w sposób prezentowany w definicji K. Bruscii (Robarts, 2009).
Podczas pracy z klientem z autyzmem przydatne może okazać się przeniknięcie do jego wewnętrznego świata oraz, osiągnąwszy to, stworzenie poprzez prymitywne i prawie nieuporządkowane ramy muzyczne, poczucia satysfakcji z oczekiwania na coś, a także zaciekawienia dla nieoczekiwanych wydarzeń. Specyfika autystycznego zachowania w aktywnych działaniach odzwierciedlana jest w stereotypach. Z drugiej strony, stereotypowe ruchy i myśli są ściśle powiązane z głównymi elementami w muzyce i, w szczególności, z rytmem (Franco, 1999).
„Muzykoterapia ma związek z budowaniem bezpiecznego miejsca, miejsca spotkań, gdzieś gdzie można się czuć równym, podstawy doświadczenia, w którym w naszych ciałach zapamiętywane są emocje oraz powiązania z innymi osobami, równorzędnie znajdującymi się we własnej przestrzeni. Muzykoterapia może być modyfikowana i definiować ograniczenia i sztywność konwencji społecznych. Może ona być modulowana, aby pokazać, że ci znajdujący się w bezpośrednio konfrontacyjnym ja-w-stosunku-do-innych świecie, mogą być również pośrednio konfrontacyjni w samo-posiadający sposób, pokazujący, że życie nie jest tylko biało-czarne, ale posiada całe spektrum pomiędzy”
Donna Williams, osoba zdiagnozowana jako autystyczna (Berger, 2002).
Co się dzieje w muzykoterapii?
Oczywista nieumiejętność autystycznego mózgu do właściwego kodowania, dekodowania, integrowania i koordynowania jednocześnie wielu informacji sensorycznych zdaje się być jedną z głównych przyczyn nieprzewidywalnych zachowań oraz nieprawidłowych reakcji przystosowawczych. Interaktywne systemy sensoryczne obejmują dotykowe, przedsionkowe, lokalizacyjne, wzrokowe i słuchowe przetwarzanie informacji. Jest to obszar, w którym interwencje muzyczne mogą mieć główny wpływ na utrwalanie się przystosowania funkcjonalnego. Niezwykle istotna jest rola wiedzy psychologicznej w muzykoterapii, umożliwiająca przeprowadzenie atypowego organizmu człowieka w kierunku stanu integracji sensorycznej. Kiedy integracja sensoryczna i przystosowanie funkcyjne stają się pierwszorzędnymi celami stawianymi w muzykoterapii, ogólne dobre samopoczucie osoby autystycznej będzie nieuniknionym ‘efektem ubocznym’. Umiejętność nawiązywania kontaktu, uspołecznienie oraz rozwój emocjonalny, psychologiczny i kognitywny są przewidywane jako rezultat poczucia komfortu ciała i mózgu oraz stanu swobody z samym sobą i otoczeniem (Berger, 2002).
Aby zrozumieć co zachodzi w muzykoterapii musimy wiedzieć, że angażuje ona rozwój wspólnego doświadczenia muzycznego pomiędzy pacjentem a terapeutą. To doświadczenie muzyczne zawiera rozwój relacji z pacjentem, gdzie muzyka, która jest tworzona, reprezentuje nie tylko osobowość i nastrój (zarówno klienta jak i terapeuty), ale również nieświadome uczucia i myśli, które powstają. Uczestnicy sesji muszą w jej czasie czuć się nieskrępowani i bezpieczni, muszą również mieć możliwość rozwijania pewności siebie w odniesieniu do bycia zdolnym do wyrażania siebie muzycznie (poprzez instrumenty i wokalnie) bez żadnych wymaganych umiejętności muzycznych czy doświadczenia. Rolą terapeuty jest stworzenie muzycznych ram, w których klient może funkcjonować, oraz rozwijanie poprzez te ramy takiej relacji z klientem, w której możliwe będzie wspólne zyskanie wglądu w wewnętrzną sfery życia klienta. Sposób pracy muzykoterapeuty oscyluje od silnie ustrukturyzowanych ram do elastyczności i swobody (Wigram, 1999).
Definicja autyzmu
Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym często określanym mianem rozległego zaburzenia rozwoju. Termin rozległy oznacza, że opóźnienie w niektórych obszarach rozwoju będzie wpływało, wraz ze wzrostem, na inne obszary rozwoju, powodując deficyty funkcjonowania. Ponieważ jest to zaburzenie rozwojowe, symptomy autyzmu tkwiące w danej osobowości będą się różnie objawiały w różnym wieku, niektóre aspekty będą zanikały wraz ze wzrostem, zaś inne będą się pojawiały (Berger, 2002).
Autyzm jest zaburzeniem zróżnicowanym, co oznacza, że nie ma tylko jednego sposobu bycia autystycznym. Charakterystyki autyzmu rozciągają się od upośledzonych geniuszy, którzy potrafią wykonywać skomplikowane obliczenia kalendarzowe, ale nie są w stanie dodać dwa plus dwa, poprzez wysokiej klasy naukowców, autorów i artystów, do ledwo funkcjonujących, niewerbalnych jednostek z poważnymi kognitywnymi upośledzeniami. Każda osoba zdiagnozowana jako autystyczna przedstawia całkowicie unikalne cechy na przestrzeni trwania zaburzenia (Siegel, 1966).
Dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych przejawiają znaczące trudności w kolejności podejmowania działań, dzieleniu się, przewidywaniu, zastanawianiu, kopiowaniu, odczuwaniu empatii. Z powodu braku zainteresowania i bycia świadomymi innych ludzi, mogą one przejawiać brak zainteresowania i zdolności do reagowania, dostosowywania się do zmian tempa, rytmu, barwy, intensywności i wielu innych elementów wspólnego doświadczenia muzycznego. Analiza wydarzeń muzycznych oraz znaczenia lub interpretacji muzyki dziecka musi być rozważana pod względem intencjonalności do indywidualnego wyrażania siebie przez dziecko, inicjowania relacji z terapeutą lub też odpowiedzi na muzykę zainicjowaną przez terapeutę (Wigram, 1999).
Muzykoterapia z dziećmi z autyzmem
Fakt, że muzyka jest angażującym bodźcem dla wszystkich dzieci, stąd również dla dzieci z autyzmem, oraz, że wiele z nich może z sukcesem uczestniczyć w zajęciach muzycznych, przyczynia się do uznania wartości muzykoterapii w leczeniu autyzmu (Thaut, 1999). Poza tym dzieci z autyzmem przejawiają potrzebę uporządkowania, czyli tego co muzyka zawiera w wielu jej elementach, jak melodia, harmonia, rytm, frazowanie oraz dynamika (Wigram, Elefant, 2009).
Dla dzieci, których naturalne drogi symbolizowania zostały zablokowane wpływając na tożsamość i spójny obraz samego siebie, muzykoterapia może zaoferować sposób na formowanie lub odzyskanie znaczenia poprzez konstruowanie zdolności symbolizowania, które wyrastają ze sfery komunikacji emocjonalnej (Robarts 2009).
Obserwując trudności dziecka z autyzmem można zauważyć, że upośledzenie dysfunkcji mózgu ingeruje zarówno w proces kodowania jak również rozumienie wiadomości (np.: język mówiony, wyraz twarzy, itp.) oraz zastosowanie i rozumienie poczucia czasu. Dlatego też dzieci autystyczne odbierają wiadomości, które je dezorientują i, w efekcie, powodują ich wycofanie z interakcji społecznej. Tworzenie muzyki w sposób wolny, improwizując, jest sposobem na pewnego rodzaju komunikację przy pomocy prostych zasad i nieskrępowanego, niewyuczonego grania (Wigram, 1999).
Metody muzycznej improwizacji dzięki którym potencjał komunikacyjnej muzykalności ludzi z autyzmem może być odkrywany, badany, rozwijany, a następnie integrowany i włączany do codziennych zajęć, opierają się na technice muzycznej i metodzie terapeutycznej oraz na kontrolowanym zestrojeniu z założonymi przez pacjenta zamierzeniami i uczuciami (Wigram, Elefant, 2009).
Zastosowanie improwizowanej muzyki jest często środkiem dla tworzenia muzycznego dialogu z klientem, stworzyło również podstawy dla wielu teorii i tradycji. Elastyczność jest niezbędną cechą muzykoterapeuty, jak również przystosowanie się do potrzeb klienta, do sytuacji oraz zmienności jego stanów emocjonalnych i interakcji, w zakresie szerokich lecz dobrze wytyczonych ram. Podejście oraz interwencja terapeutyczna w zależności od sytuacji obejmuje zakres od silnie ograniczonych ram do elastycznego, nieskrępowanego stylu pracy.
Muzykoterapia improwizacyjna może przenieść dziecko autystyczne aż do wczesnego, przedjęzykowego etapu – kiedy to wymiana prostych dźwięków, począwszy od dźwięków, które dziecko wydaje dla własnej przyjemności – stymuluje wewnętrzny dialog komunikacyjny, taki, który jest zrozumiały, a zarazem przyjemny dla dziecka (Wigram, Elefant, 2009). Jak zaobserwował Clive Robbins, w muzykoterapii niezwykle istotne jest włączenie woli oraz skupienie zmysłów na działaniach podtrzymywanych siłą woli. Ten wysiłek woli jest wysiłkiem osobowości i scala zdolności, co bez wątpienia jest dużym krokiem w samoaktualizacji (Aigen, 1998).
Podczas wspierającej improwizacji terapeuta próbuje nakierować, zestroić swoją wrażliwość ze stanem pacjenta, aby stworzyć empatyczną improwizację. Ta metoda została opisana przez Alvin –terapeuta próbuje odzwierciedlać fizyczny i emocjonalny stan klienta w ich wspólnej muzyce, dając klientowi muzyczną interpretację tego jak ich postrzega i odczuwa (Wigram, 1999). Może to być porównane z techniką zwaną dopasowaniem w programowaniu neurolingwistycznym.
W wolnej improwizacji zasady są punktem wyjścia. Improwizacja wywodzi się z wewnętrznych obrazów, powiązanych ze wspomnieniami lub emocjami i nastrojami, które pojawiają się w danym momencie. Oczywiście muzyczna improwizacja może wywoływać również nowe obrazy, emocje lub nastroje. Tak więc muzyczna improwizacja może zarówno ułatwiać wyrażenie problemu, ale i w tym samym czasie przepracować problem i zmienić go poprzez proces muzyczny i improwizację. Muzykoterapeuta, tak jak analityk, musi być świadomy tego, które motywy prowadzą do czegoś nowego, a które powinny być powtarzane. Muzykoterapeuta może często kierować lub utrzymywać uwagę klienta na tematach muzycznych poprzez zastosowanie w improwizacji motywów muzycznych klienta oraz późniejsze rozwijanie ich (Wigram, Pedersen, Bonde, 2002).
Diagnoza w muzykoterapii
Muzykoterapia dzięki niewerbalnej naturze muzyki może odgrywać bardzo istotną rolę w procesie diagnozowania dzieci, które cierpią na zaburzenia komunikacyjne. Program muzykoterapii pozwala dzieciom odkryć potencjał przedwerbalnego, alternatywnego systemu komunikacji, który może z kolei potwierdzić lub odrzucić diagnozę autyzmu czy też wskazać inne kierunki diagnozy.
Zdrowe dzieci posiadają biologiczną predyspozycję do pełnienia aktywnej roli w interakcji społecznej. Posiadają one również wrodzone poczucie czasu, które pozwala im włączać się w proces dialog z innymi. Daniel Stern zauważył, że modulowana, zróżnicowana zmienna w postaci poczucia czasu w interakcji pomiędzy matką a niemowlęciem jest perfekcyjnie przystosowana do utrzymania i regulowania uwagi i emocji niemowlęcia (Graiter, Apter-Danon, 2009). Jest to niezwykle istotne w muzykoterapii, gdyż współimprowizacja dwojga ludzi opiera się właśnie na umiejętności wyczucia czasu oraz „przekazywaniu głosu” (czyli raz mówi jedna raz druga osoba), jak i tworzeniu, co stanowi sedno komunikacji.
Sposoby w jakie dziecko się porozumiewa, myśli, koncentruje się, reaguje, porusza się, czuje, postrzega, wyobraża sobie, działa i współdziała są ze sobą powiązane i stanowią ważny element oceny, diagnozy. Te czynniki dają szansę przewidzieć w jaki sposób dziecko zareaguje na muzykę i inne działania muzykoterapeutyczne. Ocena muzycznych preferencji i umiejętności jest istotna dla tego procesu (Hanser, 1999).
Muzykoterapia może być stosowana do oceny i uściślenia diagnozy upośledzenia rozwojowego. Analiza aktywności muzycznej może odgrywać wyjątkową rolę w ukazaniu mocnych stron oraz trudności, jak również w identyfikowaniu potencjału, zdolności reagowania i doskonalenia umiejętności społecznych dzieci z autyzmem (Wigram, Elefant, 2009).
Każdy typ oceny w muzykoterapii zawiera obserwację dziecka, które tworzy lub słucha muzyki w specyficznych warunkach, umożliwiających terapeucie ocenę umiejętności i potrzeb dziecka. Diagnoza muzykoterapeutyczna może dać terapeucie wskazówkę odnośnie wyboru odpowiedniego sposobu zorganizowania procesu leczenia oraz wyboru rodzaju terapii, który będzie najkorzystniejszy dla dziecka (Wheeler, 2005).
Muzyka jest wszechstronną formą dostarczającą bogate źródło informacji, które mogą być postrzegane z wielu różnych perspektyw. Dlatego też muzyka może pomóc nam zrozumieć wiele fizycznych, intelektualnych, emocjonalnych i społecznych potrzeb dziecka (Bunt, 1994).
Wpływ muzykoterapii na poznawczy, językowy, sensomotoryczny, społeczny i emocjonalny rozwój dzieci z autyzmem
Dzieci ze specjalnymi potrzebami mogą być kierowane na muzykoterapię, aby zaspokoić potrzeby komunikacyjne, kognitywne, sensomotoryczne, poznawczo-ruchowe, społeczne, emocjonalne i psychologiczne. Muzykoterapeuci poprzez różne doświadczenia muzyczne starają się u osób z zaburzeniami o spektrum autyzmu odbudować umiejętności, zmienić specyficzne zachowania, polepszyć istniejące uwarunkowania oraz nauczyć nowych umiejętności (Hanser, 1999).
Deficyty poznawcze spowodowane autyzmem obejmują ograniczone zdolności abstrakcyjnego myślenia, problem ze zrozumieniem informacji słuchowych i wzrokowych oraz problemy z uszeregowaniem wydarzeń lub zorganizowaniem informacji w sposób użyteczny i znaczący (Thaut, 1999). Muzykoterapia jest stosowana, aby przygotować oraz poprowadzić organizm w kierunku adaptacji funkcjonalnej. Edgerton (1994) wspomina, że Thaut (1980) zasugerował możliwość zaabsorbowania rytmu na poziomie fizjologicznym oraz pomijania deficytów kognitywnych dzieci z autyzmem. Muzykoterapia wspiera inne interwencje ze względu na fakt, że może ona przekraczać je stymulując w kierunku całościowego przystosowania zarówno korę mózgową jak i resztę mózgu (Berger, 2002).
Dzieci z autyzmem często przejawiają całkowitą nieumiejętność lub brak chęci komunikowania się zarówno na poziomie werbalnym, jaki i niewerbalnie. Jeśli używają one języka mówionego to może on być pozbawiony sensu. Improwizacje wokalne zawierające kombinacje samogłoskowe i spółgłoskowe mają na celu stymulowanie lub kształtowanie ekspresji wokalnej oraz mogą wspomagać doskonalenie prozodycznych cech mowy u dziecka. Techniki takie mogą zawierać oferowanie muzycznej interakcji (pytanie i odpowiedź, lub imitowanie) na bębnie lub metalofonie, i mogą prowadzić do rozmowy opartej na dźwiękach (Thaut, 1999). Celem takich działań jest poprawa artykulacji, fleksji, oddychania i tempa mowy.
Dzieci, które nie komunikują się werbalnie są szczególnie dobrymi kandydatami do pracy metodami muzykoterapii. Pozbawione oczywistego środka komunikacji używanego przez większość z nas, muszą nauczyć się innych sposobów wyrażania siebie. Muzykoterapeuci są mistrzami w oferowaniu alternatywnej formy komunikacji, która da dzieciom możliwość wyrażania uczuć i myśli poprzez muzykę (Hanser, 1999).
Ponad 80% czasu aktywności systemu nerwowego dotyczy przetwarzania i organizowania informacji sensorycznych. Poprzez zapewnienie bodźców, które łączą w sobie muzykę oraz działania powiązane z muzyką skierowane na konkretne zaburzenia, muzykoterapia próbuje zachęcić organizm do zastosowania nowych, bardziej funkcjonalnych interpretacji bodźców sensorycznych (Berger, 2002). Dziecko autystyczne jest zaabsorbowane samo stymulującymi zachowaniami, co stanowi często ważny obszar zainteresowania terapeuty. Stosowanie muzyki jako zamiennego bodźca uznawane jest za sensoryczną modulację tego zachowania (Thaut, 1999).
Kiedy podejmowane są specyficzne działania rytmiczne, instrumentalne, wokalne i ruchowe, stymulowane przez spreparowane bodźce oraz unikalne ćwiczenia kierowane na uzyskanie równowagi ciała i umysłu, mogą one skutkować słuchowo-wzrokową integracją, zwrotnym planowaniem ruchowym, rytmiczną internalizacją, koordynacją ciała i umysłu, umiejętnością szeregowania, organizacją zadań oraz przystosowaniem do środowiska dźwiękowego (Berger, 2002).
W każdej teorii muzykoterapii nieodzowne jest pojęcie emocjonalnego wpływu muzyki. Pomimo faktu, że muzyka ma moc wywoływania psychicznej, fizycznej, emocjonalnej i duchowej reakcji, i poza kilkoma ogólnikami, do końca nie rozumiemy jak i w jaki sposób różne rodzaje muzyki będą na nas oddziaływać. Nie każdy reaguje na muzykę w ten sam sposób. Niekoniecznie też ta sama osoba dwa razy zareaguje tak samo na tą samą muzykę. Reakcje mogą być niezwykle intensywne i zależeć od upodobań odnośnie rodzaju muzyki, kompozytora czy wykonawcy. Reakcje emocjonalne są często wynikiem skojarzeń, wspomnień i przeszłych doświadczeń, które mogą być pozytywne lub negatywne. Emocje wynikają z reakcji na specyficzne przedmioty, sytuacje lub osoby. Umiejętność przeprowadzania odbiorcy z jednego nastroju lub emocji w inną, stanowi część umiejętności muzyka, kompozytora, i bez wątpienia również muzykoterapeuty. Muzyka przede wszystkim wyraża nastrój, na który odbiorca wprojektowuje specyficzne znaczenie emocjonalne (Wigram, Perdersen, Bonde, 2002).
Terapeutyczne zastosowanie działań muzycznych w celu załagodzenia efektów poważnego urazu skutkuje poprawą kontroli motorycznej, jak również przynosi korzyści emocjonalne i społeczne dające pewność siebie i radość (Panksepp, Trevarthen, 2009).
„Przed dokonaniem przemiany z izolacji na postawę otwartą na kontakty społeczne należy dokładnie zbadać i zrozumieć skomplikowane zależności pomiędzy sferą psychologiczno-emocjonalną a sferą sensoryczną. Działania mające na celu ułatwienie integracji funkcji fizjologicznych i czynników psychologicznych muszą być podejmowane z dużą precyzją i ostrożnością” (Berger, 2002).
Uwagi końcowe
Omawianie niektórych aspektów autyzmu w ten sposób jest próbą wyjaśnienia niektórych zachowań lub też wyeliminowania obaw związanych z reakcjami, które są nietypowe. Jest to jednak sposób przetłumaczenia znaczenia zachowań autystycznych na możliwą sensoryczną/fizjologiczną etiologię. Z pewnością każdy organizm będzie funkcjonował bardziej efektywnie kiedy stres i lęk zostaną zredukowane i utrzymane na minimalnym poziomie (Berger, 2002).
Muzykoterapia w sferze nieumiejętnej autystycznej interpretacji sensorycznej, zwłaszcza w odniesieniu do funkcjonalnego przystosowania, pełni ważną rolę w dostarczaniu powtarzalnych bodźców, które mają na celu wyuczenie innych możliwych sposobów reagowania, mogących się okazać bardziej przydatne na przyszłość. Musimy zrozumieć o których zmysłach mówimy, co oznacza fizjologiczna adaptacja, co zawierają podstawowe elementy muzyki i jak mogą one być stosowane w leczeniu sensorycznym (Berger, 2002).
Kliniczny potencjał muzykoterapii może być bardziej doceniany kiedy muzyka, muzykalność i wyraz emocjonalny zostaną zrozumiane jako zjawiska biologiczne oparte na ludzkiej naturze. W muzyce tak jak w życiu występuje potrzeba różnorodności i powtarzalności, poczucie ciągłości, ale nie stagnacji (Robarts, 2009).
Istnieje potrzeba dalszych badań w dziedzinie muzykoterapii w pracy z dziećmi autystycznymi, w szczególności badań biorących pod uwagę różne środowiska kulturowe klientów. Powinniśmy się również skupić na rozwoju wspólnego języka diagnozowania autyzmu, jak i diagnozy w muzykoterapii.
Aby odnieść się do tych niecierpiących zwłoki zagadnień, niezwykle istotne byłoby dotarcie do wszystkich profesjonalistów z różnych krajów, chętnych do podzielenia się swoimi pomysłami i wizjami muzykoterapii i stworzenia silnej międzynarodowej sieci muzykoterapeutów.
Tłumaczenie: Natalia Makolądra
Bibliografia:
1. Thaut, M., H. (1999). Music Therapy with Autistic Children.Davis, W.B., Gfeller, K.E., Thaut, M.H. (ed.). An Introduction to Music Therapy. USA; McGraw-Hill
2. Wigram, T. (1999). Contact in Music. Wigram, T., De Backer J. (ed.), Clinical Applications of Music Therapy in Developmental Disability, Paediatrics and Neurology (str. 69-92). London: Jessica Kingsley Publischer Ltd.
3. Di Franco, G. (1999). Music and Autism. Wigram, T., De Backer J. (ed.), Clinical Applications of Music Therapy in Developmental Disability, Paediatrics and Neurology (str. 93-118). London: Jessica Kingsley Publischer Ltd.
4. Wigram, T., Pedersen, I. N., Bonde, L.O., (2002). A Comprehensive Guide to Music Therapy. London: Jessica Kingsley Publishers Ltd.
5. Hanser, S. B., (1999). The New Music Therapist’s Handbook. Boston: Berklee Pressagement.
6. King, B. (2004). Music Therapy. Arlington, Texas; Future Horizons.
7. Wheeler, B.L., Shultis, C.L., Polen, D.W. (2005). Clinical Training Guide for the Student Music Therapists. Gilsum NH, USA: Barcelona Publisher
8. Siegel, B. (1996). The World of the Autistic Child. Understanding and treating Autistic Spectrum Disorders. Oxford, UK: Oxford University Press
9. Berger, D., S. (2002). Music Therap, Sensory Integration and the Autistic Child. London. Jessica Kingsley Publishers
10. Panksepp, J., Trevarthen, C. (2009). The neuroscience of emotion in music. Malloch, S., Trevarthen, C. (ed) Communicative Musicality (p. 105-145). Oxford: Oxford University Press.
11. Robarts, J. (2009). Supporting the development of mindfulness and meaning: Clinical pathways in music therapy with a sexually abused child. Malloch, S., Trevarthen, C. (ed) Communicative Musicality (p. 377-400). Oxford: Oxford University Press.
12. Wigram, T., Elefant, C. (2009). Therapeutic dialogues in music: Nurturing musicality of communication in children with autistic spectrum disorder and Rett syndrome. Malloch, S., Trevarthen, C. (ed) Communicative Musicality (p. 423-448). Oxford: Oxford University Press.
13. Edgerton, C.L. (1994). The Effect of Improvisational Music Therapy on the Communicative Behaviours of Autistic Children. Jurnal of Music Therapy, 1, 31-62
14. Bunt, L. (1994) Music Therapy: An Art beyond Words. London: Routledge
15. Graiter, M., Apter-Danon, G. (2009). The improvised musicality of belonging: Repetition and variation in mother-infant vocal interaction. Malloch, S., Trevarthen, C. (ed) Communicative Musicality. (p. 301-327). Oxford: Oxford University Press.
16. Aigen, K. (1998). Paths of Development in Nordoff-Robbins Music Therapy.
Gilsum, NH: Barcelona Publishers.
Dodaj komentarz